گیاهان موجودات زندهای هستند که به مراقبت و توجه نیاز دارند. بیماری گیاهان یکی از مشکلاتی است که ممکن است در طول رشد آنها پدید آید؛ اما روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان چیست؟ ممکن است شما هم تعداد زیادی گلوگیاه زینتی در منزل یا محل کار خود داشته باشید که بهدرستی از آنها مراقبت کرده باشید و پس از مدتی متوجه ازبینرفتن گیاه شوید اما ندانید ریشه این مشکل چیست؟ اصلاً چه عواملی موجب بیماری در گیاهان میشود؟ این مقاله از مجله پلابی را تا انتها مطالعه کنید تا با بیماری گیاهان و راههای پیشگیری از آن آشنا شوید و گیاهان سالمی را پرورش دهید.
اهمیت پیشگیری از بیماری گیاهان
قبل از پرداختن به موضوع روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان لازم است ابتدا با این بیماری و تأثیر آن آشنا شویم در واقع هر گونه اختلال در وضعیت زیستی یک گیاه که مانع رشد، ازبینرفتن یا تغییر در عملکرد حیاتی آن میشود را بیماری گیاهان میگویند همه گونههای گیاهان مستعد بیماری هستند پیشگیری و مدیریت بیماری گیاهان بسیار مهم است؛ زیرا این بیماریها میتواند در صنعت کشاورزی موجب افت عملکرد کشاورزی، کاهش کیفیت محصول و در نتیجه کاهش درآمد کشاورزان شود.
هزینه های اقتصادی و زیست محیطی ناشی از بیماری های گیاهان
بیماری گیاهان نهتنها باعث کاهش مقاومت آنها و در نتیجه ازبینرفتن گونههای گیاهی میشود؛ بلکه ساختار اکوسیستم را تغییر میدهد. اما خسارتهای ناشی از بیماری گیاهی تنها به این موارد ختم نمیشود. بیماری در گیاهان اثرات منفی را بر اقتصاد هم میگذارد در این قسمت به برخی از اثراتی که بیماری گیاهان بر اقتصاد و محیطزیست دارند اشاره میکنیم:
تاثیرات اقتصادی
کاهش محصولات کشاورزی: در قسمت قبلی هم گفتیم که بیماری گیاهان میتواند تولید محصولات کشاورزی را کاهش دهد مسلماً با ازبینرفتن بخشی از گیاهان میزان میوه یا سبزیجات زمینهای کشاورزی کاهش مییابد و به این صورت در تولید محصولات کشاورزی اختلال ایجاد میشود.
افزایش هزینه تولید: در پی کنترل و پیشگیری از بیماری محصولات زراعی کشاورزان مجبورند از کودهای ارگانیک، سموم و دیگر روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان استفاده کنند به همین دلیل هزینههای تولید افزایش مییابد.
نوسان بازار: کاهش تولید محصولات کشاورزی به دلیل بیماری منجر به نوسانات بازار میشود بهاینترتیب به کشاورزان خسارتهای اقتصادی وارد میشود.
کاهش صادرات: با بیماری محصولات هیچ صادراتی به کشورهای دیگر انجام نمیشود و این امر موجب کاهش درآمد اقتصادی کشور خواهد شد.
تأثیرات زیستمحیطی
آلودگی زیستی: استفاده از سموم شیمیایی یکی از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است؛ اما استفاده بیرویه از این روشهای شیمیایی به محیطزیست آسیبزده و موجب آلودگی خاک، آبوهوا و حتی سلامت انسان و حیوانات میشود.
تخریب خاک: گیاهان در عمق خاک ریشه دارند؛ بنابراین با بیماری گیاهی کیفیت خاک کاهش مییابد و حتی ممکن است منجر به تخریب خاک شود.
کاهش تنوع زیستی گیاهان: برخی از گونههای گیاهی نسبت به بیماری حساستر هستند و همانطور که گفتیم بیماری میتواند به گونههای زیستی گیاهان آسیب وارد کند.
تغییر زنجیره غذایی: حتماً میدانید که گیاهان نقش مهمی در زنجیره غذایی دارند با افزایش بیماری و ازبینرفتن گیاهان تأمین غذا برای گیاهخواران و گوشتخواران با مشکل روبرو میشود و در نتیجه موجب اختلال و تضعیف زنجیره غذایی خواهد شد.
اهمیت پیشگیری نسبت به درمان بیماری ها
حتماً شنیدهاید که پیشگیری بهتر از درمان است این موضوع در مورد بیماری گیاهان هم صدق میکند با استفاده از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان میتوان به افزایش بهرهوری در صنعت کشاورزی، افزایش کیفیت محصولات، کاهش هزینهها و حفاظت از تمام گونههای زیستی کمک کرد بهعلاوه روشهای پیشگیری بر پایه کنترل غیرشیمیایی و طبیعی است که به محیطزیست آسیب کمتری میرساند.
روش های بیولوژیک برای پیشگیری
استفاده از روشهای بیولوژیک یکی از بهترین روشهای جلوگیری از بیماری در گیاهان است در این روش از حشراتی مانند کفشدوزکها، زنبورهای پارازیتوئید، انگلها و میکروارگانیسمهای مفید برای کنترل آفات استفاده میشود کنترل بیولوژیک و استفاده از دشمنان طبیعی آفات مزایای زیادی دارد:
- محصولاتی که با استفاده از روشهای بیولوژیک تولید میشوند سالمتر، باکیفیت و عاری از آلودگیهای شیمیایی هستند
- روشهای آفتکش طبیعی به محیطزیست آسیبی نمیرساند و در نتیجه موجب آلودگی آبوخاک هم نمیشوند
- روش بیولوژیک موجب افزایش تعداد دشمنان طبیعی آفات و بیماری میشود
در این روش نسبت به سموم شیمیایی مقاومت آفات گیاهی کاهش مییابد
میکروارگانیسم های مفید و نقش آن ها در تقویت سیستم ایمنی گیاهان
کنترل بیولوژیکی با استفاده از میکروارگانیسمها یکی از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است. این میکروارگانیسمها موجودات زنده بسیار کوچکی هستند که فقط بهوسیله میکروسکوپ میتوان آنها را دید این موجودات انواع باکتری، قارچها یا جلبکهایی هستند که در اطراف خاک، آب، گیاهان حتی بدن انسانها یافت میشوند.
میکروارگانیسمها نقش مهمی در طبیعت دارند:
- میکروارگانیسمها با حمله به آفات یا تولید مواد ضدمیکروبی از گونههای متنوع گیاهان در برابر بیماری محافظت میکنند
- باکتریها تثبیتکننده نیتروژن نیاز گیاهان به کودهای نیتروژنی را کاهش میدهند و بهاینترتیب هزینههای تولید هم پایین میآید
- برخی میکروارگانیسمها هورمونهای گیاهی تولید میکنند که میتواند در رشد و سلامت گیاهان مؤثر باشد از طرفی میکروارگانیسمها به گیاهان در جذب بهتر مواد مغذی کمک کنند
استفاده از قارچ ها و باکتری های مفید
قارچ و باکتریهای مفید از مؤثرترین روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است. استفاده از این نوع میکروارگانیسمها نیاز به دانش متخصص دارد و بسیار مهم است که این در استفاده از این روش اصول بهداشتی بهدرستی رعایت شود تا از آلودهشدن محصولات جلوگیری شود. این قارچها و باکتریهای مفید به روشهای مختلفی به مبارزه با ویروسها میپردازند:
- با تولید آنتیبیوتیک از رشد قارچها و باکتریهای بیماریزا جلوگیری میکند
- میکروارگانیسمها با تحریک سیستم ایمنی گیاهان باعث افزایش مقاومت گیاهان در مقابل بیماری میشوند
- استفاده از ضد قارچها در اطراف گیاهان از رشد عوامل بیماریزا جلوگیری میکند
روش های زراعی و کشاورزی
از دیگر روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان روشهای زراعی و طبیعی است این روشها باهدف کاهش استفاده از سموم شیمیایی موجب بهبود بازدهی خاک، گیاه و حفظ سیستم اکولوژیکی میشود.
به کشت انواع مختلف محصولات زراعی در یک زمین در سالهای متوالی تناوب زراعی گفته میشود این روش بهبود حاصلخیزی خاک کمک میکند و از طرفی نقش مهمی در جلوگیری از بیماری گیاهی دارد بهجای اینکه کشاورزان در طول چندین سال فقط یک محصول کشت کنند و در پی آن برای مبارزه شیمیایی، بهبود و ترمیم خاک مجبور به استفاده از سموم و علفکشها شوند از تناوب زراعی استفاده میکنند کشت تناوبی با ازبینبردن چرخه زندگی آفات، کاهش تراکم عوامل بیماریزا و تقویت سیستم دفاعی گیاهان یکی از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است این روش موجب تولید محصولات باکیفیت و سالم میشود و به حفظ محیطزیست و کاهش هزینههای تولید نیز کمک شایانی میکند.
آبیاری مناسب و مدیریت آب به منظور جلوگیری از گسترش بیماری ها
آبیاری و تهویه مناسب یکی از عوامل مهم در کشاورزی و رشد گیاه است؛ اما آبیاری نادرست میتواند شرایط مساعدی را برای رشد عوامل بیماریزا گیاهان فراهم کند آبیاری بیش از حد و غرقابی موجب خفگی ریشه گیاهان و کاهش اکسیژن خاک میشود و در نهایت این عوامل میتواند به رشد قارچها و آفات گیاهی کمک کند. در مقابل آبیاری کم میتواند روند رشد گیاهان را ضعیف کرده و آنها را مستعد ابتلا به بیماری کند؛ اما با مدیریت صحیح آبیاری که از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است میتوان عملکرد گیاهان را بهبود بخشید.
استفاده از نژادهای مقاوم به بیماری و اصلاح نژاد گیاهی
از مؤثرترین روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان استفاده از نژادهای مقاوم به بیماری و اصلاح نژاد گیاهی است. این روش به کاهش استفاده از سموم شیمیایی کمک میکند و منجر به پایداری سیستمهای کشاورزی میشود. بهعلاوه با استفاده از اصلاح نژاد میتوان مشکلاتی مانند مقاومت آفات به سموم را حل کرد نژادهای مقاوم به بیماری نوعی از گیاهان هستند که بهوسیله اصلاح نژاد توانایی مقاومت در برابر عوامل بیماری را دارند انواع روشهای اصلاح نژاد:
- دورگگیری: تلاقی بین گونههای مقاوم و حساس برای ایجاد ارقام جدید با مقاومت بالا
- انتخاب طبیعی: انتخاب گونههای گیاهی که به طور طبیعی مقاوم بیشتری در برابر بیماری دارند
- مهندسی ژنتیک: انتقال ژنهای مقاوم از یکگونه به گونهای دیگر
روش های شیمیایی و غیرشیمیایی
بیماری میتواند به محصولات گیاهی خسارتهای زیادی را وارد کند روشهای شیمیایی و غیرشیمیایی یکی از مؤثرترین راههای کنترل و روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان است
در این قسمت به توضیح کاملی از این دو روش میپردازیم:
کاربرد کنترل شیمیایی در موارد ضروری
روشهای شیمیایی شامل استفاده از مواد شیمیایی مانند قارچکشها، باکتریکشها و ویروسکشها برای کنترل بیماری هستند این روشها سریع و مؤثر عمل میکنند؛ اما به خطر انداختن سلامت انسانها، مقاوم شدن عوامل بیماریزا در برابر سموم شیمیایی، آلودگی محیطزیست و آسیب به موجودات زنده از معایب کاربرد کنترل شیمیایی است؛ بنابراین بهتر است این روش بهعنوان آخرین راهحل در نظر گرفته شود و در موارد ضروری که بیماری گیاهی شیوع گستردهای پیدا کرده است یا دیگر روشهای کنترل بیماری پاسخگو نیستند از کنترل شیمیایی استفاده کرد. همچنین برای حفظ از محصولات استراتژیک مانند غلات و محصولات صادراتی ممکن است برای پیشگیری از خسارتهای اقتصادی از سموم شیمیایی استفاده شود.
کاربرد روش های غیر شیمیایی
کنترل غیرشیمیایی روشهای پایداری برای پیشگیری از بیماریهای گیاهان است این روشها شامل کنترل بیولوژیکی و تناوب زراعی است که در قسمتهای قبلی به آن پرداختیم؛ اما دیگر روشهای غیرشیمیایی شامل:
کودهای ارگانیک
کودهای ارگانیک از مواد آلی مانند کودهای حیوانی،کمپوست و بقایای گیاهان بدست می آیند که به خاک اضافه می شوند این کودها تامین کننده مواد مغذی گیاهان هستند کودهای ارگانیک در ایجاد محیطی سالم برای رشد گیاهان نقش دارند و موجب ارتقای سلامت محصولات،بهبود ساختار خاک،کاهش شیوع بیماری گیاهان و کاهش نیاز به سموم شیمیایی می شوند.
پوشش گیاهی محافظ
از دیگر عناصر بسیار مهم در پیشگیری از بیماری گیاهان است پوشش گیاهی حفاظتی به گیاهانی گفته میشود این گیاهان با پوشش گسترده خود از خاک در برابر فرسایش و تخریب محافظت می کنند همچنین در بهبود کیفیت آب و هوا نقش مهمی دارند و محیطی مناسب برای رشد محصولات زراعی را فراهم می کنند. این نوع گیاهان پوششی به شکل ردیفی، نواری و یا بهصورت کامل روی زمین کشت میشوند.
کاهش تنش گیاهی
به هرگونه شرایط نامطلوب که در رشد گیاهان اثر منفی داشته باشد را تنش گیاهی می گویند تنشهای مختلف محیطی مانند خشکی، سرما،شوری خاک،آلودگی هوا،دمای نامناسب و… میتواند بر عملکرد رشد گیاهان تأثیر منفی داشته باشد با کاهش تنش گیاهی میتوان بستری را برای تقویت گیاهان فراهم کرد و مقاومت آنها را در ابتلا به بیماری افزایش داد.
بهداشت گیاهی و مدیریت مزارع
بهداشت گیاهی و مدیریت صحیح مزرعه از عوامل کلیدی در پیشگیری از بیماری گیاهان است این دو روش به مجموعهای از اقداماتی اطلاق میشود که باهدف سلامت گیاهان و جلوگیری از انتشار آفات و بیماریهای گیاهی انجام میشود
اهمیت بهداشت گیاهی در جلوگیری از شیوع بیماری گیاهی
یکی از روشهای جلوگیری از بیماری گیاهان حفظ بهداشت محصولات است در این روش با بررسی دقیق گیاهان و ضدعفونی بذر مانع ورود و گسترش قارچ و آفات میشود. بهعلاوه با حذف گیاهان آلوده و ضدعفونیکردن ابزارآلات کشاورزی میتوان از انتقال بیماری به محصولات جلوگیری کرد؛ بنابراین بهداشت گیاهی برای کاهش خسارتها و هزینههای اقتصادی و حفظ کیفیت و تنوع گونههای گیاهی بسیار مهم است.
مدیریت صحیح مزرعه برای کاهش استرس گیاهی
آخرین روش جلوگیری از بیماری گیاهان مدیریت اصولی زمین کشاورزی است در واقع با انتخاب گونه مناسب، آمادهکردن خاک، انتخاب روش آبیاری مناسب، کشت گیاهان پوششی، تناوب زراعی و استفاده از مالچ استرس گیاهی را کاهش و عملکرد و کیفیت محصولات در صنعت کشاورزی را افزایش داد بهعلاوه با مدیریت مزرعه، کنترل آفات و اعمال روشهای مناسب میتوان از بروز بیماریهای گیاهی پیشگیری کرد.